sử thi của người ê đê tuy có sự khác biệt nhất ịnh vềi nội dung của từng tac pHẩm nhưng nhìn chung, các tác pHẩm sử thi ều phản ang quan niệm vũm vũ vũ m. : tầng trời, tầng mặt đất và tầng dưới mặt đất – thế giới mà with người và thần linh gần gũi với nhau; phản ánh xã hội cổ đại của người Ê đê, cuộc sống sinh hoạt của cộng đồng bình đẳng, giàu có; phản ánh quyền lực gia đình mẫu hệ, đề cao vai trò của người phụ nữ trong quản lý và bảo vệ hạnh phúc gia đình.
hat kể sử thi của người ê đê là một sinh hoạt văn hoa ặc biệt, trong đó người hat kể có một vị trín quan trọng trong việc gìn giữ, sáng tạo và diễng, nhấn đn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn ưn . viết, các tác phẩm chỉ lưu truyền bằng phương thức truyền miệng. nội dung của hát kể sử thi chủ yếu ca ngợi các anh hùng dân tộc, tôn vinh những người có công tạo lập buôn làng, những người anh h hng co. của các thế lực khác; ề Cao sự sáng tạo, mưu trí tài giỏi, tinh the ần đoàn kết, tương trợ lẫn nhau lúc khó khĂn hoạn nạn, nêu cao chynh nghĩa, phản kháng những đu ều ới ới ụi ụi ụi ới ới ới ới ới ới ớ . ca ngợi cái ẹp về sức mạnh hình thể lẫn tâm hồn, tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình, mong muốn chinh phục thiên nhiên ể cutc tốt hƺn; miêu tả cuộc sống sinh hoạt, lao động bình thường giản dị của buôn làng…
người Ê đê gọi người hát kể sử thi là pô khan. pô nghĩa là thầy, là chủ, là người thạo việc; khan là chuyện xưa. người hát kể sử thi có bề dày tri thức dân gian để có thể diễn giải một cách tinh tế những nội dung và sắc thái của sử thi đó. họ là những người có giọng hát vang, khoẻ, biết nhiều làn điệu của thể loại hát nói (lời nói vần – klei duê) ển vận dụpc cáng cán choới cán cho hàc. ” bằng động tác, bằng net mặt như diễn viên trên sân khấu.
Để có được khả năng như vậy, người diễn xướng sử thi Ê đê ngoài năng khiếu bẩm sinh, còn được trao truyền tng dòcng. ngoài ra, họ còn học, ghi nhớ những tác phẩm sử thi khác từ những người hát kể giỏi trong buôn, trong vùng. không những thế, trong qua trình diễn xướng sử thi, người hát kể còn sáng tạo thêm những đoạn, chương cho phù hợp với dân tộcớ, vዻa p>
ngôn ngữ diễn xướng sử thi gồm lời và nhạc kết hợp với nhau một cách nhuần nhuyễn và thống nhất. về phần lời, sử thi Ê đê đều thể hiện một hình thức ngôn ngữ đặc biệt là lời nói vần (klei duê). từ klei duê, trong khi diễn xướng họ còn vận dụng các làn điệu dân ca của dân tộc mình, như: ay ray, kưưt, mmuin … khi kh tạo nên nhịp vịp điệa có. trong hình thức ngôn ngữ đó, các câu chữ như một móc xích nối các câu vần với nhau. Đây cũng là một yếu tố quan trọng để nghệ nhân có thể thuộc được tác phẩm dài hàng vạn câu.
sử thi êê ượC thể hiện bằng hình thức hat kể và kểi lời, người hat kể có thể dùng cả chỉ, vẻ mặt ển tả this chuyện nhập tâm vào vai từng nhân vật một , lúc bổng, khi vu, khi tức giận tâm trạng nhân vật, theo t ìng tểng, t ôt t. kiện của nội dung cốt truyện. Sử Thi Thường ược Hát Kể Vào Buổi Tối, Sau Một Ngày Làm Việc Mệt NH, Trong NHữNG DịP Lễ HộI CủA BUôn Làng … , n, ể, n,, n,, n,, n,, n,, n,, n,, n,, n,, n,, n,, n, ể, n,, n,, thm. NGHE CũNG VậY Họ COR THể NGồI HOặC NằM XUNG QUANH ểể Theo DõI, Sự HưởNG ứNG There are this ộ ộu cảm của người nghe sẽ tạo không khí và nguồn cảm hứng ểg ể /p>
vào mùa lễ hội, lúc nông nhàn, khoảng thời gian từ thatg 12 ến that 3, cuối mùa khô chuẩn bịc vào mùa mưa, là “mùa Ăn nĂm uống that” của người đ. Đây là thời điểm tác phẩm sử thi lại được các pô khan kể lại cho dân làng nghe trong không gian phù hợp…
* trong không gian nhà dài:
trong những ngày diễn ra các nghi lễ như: lễ mừng gia đình ông chủ BUôn thu ược 100 gùi lúa trong một mùa rẫy, lễ cưới, lễ mừng thọ, lễc kpan…, gia chủi mời dự (người đến dự mang vài lon gạo, with gà, ché rượu, quả bí, mớ rau… gọi là quà mừng lễ). nghi lễ được tổ chức ở gian gah (gian khách) ngôi nhà dài.
khoảng từ 9 giờ tối ến 5 giờ sáng, khi nghi lễ cung thần linh đã cơ bản hoàn thành, gia chủi mời người hat kể khan choc mọi người nghe ngay tại gian gah, b ê một hoặc nhiều ché tuỳ quy mô của cuộc lễ). người hát kể ngồi ngay bên bếp lửa và bắt đầu câu chuyện. người nghe đông, nên có khi phải ngồi ra ngoài phần sân của nhà dài ở ngoài trời. men rượu, ở một chừng mực nhất định, tạo sự hưng phấn cho cả người hát kể lẫn người nghe.
trước khi bắt đầu, người hát kể cầm cần rượu hít một hơi dài để xin phép tổ tiên, ông bà cho con cháu được hát sử thi. Sau đó, pôha mời rượu chủ buôn và người già trong buôn, rồi nằm trên chiếc chiếu hoa trải sat bên bếp lửa gần cửa sổ hướng đông, một tay gán trung trí trí nhớm nhằm thằm thểm thểm nghe thường ngồi theo thứ tự: đàn ông (người già, trung niên) ồn k nam thanh niên, trẻ nhỏ ngồi xung quanh người kể; đàn bà, with gái ngồi ở phần cuối phía trong gian gah. vào những đêm mùa khô, trời lạnh, bếp ở gian khách được đốt lửa ấm áp. mọi người ngồi im lặng, nghe tiếng kể khan trầm bổng ngân vang các tác phẩm như: dam săn, dăm ji, xing nhã. người ê đêc câu nói thể hiện lòng yêu thích nghe khan của mình: “buổi tối mọi người ngồi nghe khan khan như thế nào, buổi sáng vẫy tấy họ ngy nguy nguy ngun ẫ ngun ẫ ngun tìn, tìn, tìn, tìn, tìn, tìng. càng kể càng thu hút người nghe.
* trong lễ bỏ mả:
lễ bỏ mả (lui m’sat) là một nghi lễ quan trọng của người đê đê, thường ược tổ chức vào khoảng thang 3 trong khu nghĩa địa của buôn làng. theo phong tục của người Ê đê, sau khi chôn cất người quá cố được ba năm, tang chủ tổ chức lễ bỏ mả cho người quá cố. Trước khi làm lễ bỏ mả, họ làm lại nhà mồ cho người quá cố, ồng thời chuẩn bị trâu, bò, heo gà, lúa nếp, lúa gạo vàng trìm ché rượu mời bà with gần xa về dự dự. trong những ngày diễn ra lễ bỏ mả, người đến dự và gia đình tang chủ đều ăn ở ngay tại khu nhà mồ. BUổI TốI, SAU KHI LÀM CAC NGHI Lễ CUNG THầN LINH Và người quá cố, các ội chiêng, ội múa vừa đán chiêng, vừa hat múa xung quanh nhà mồ Trẻ, Gái Trai Thuộc Buôn Làng người quá cố và các buôn làng gần xa trong vùng quay quan quanh ống lửa bên cạnh nhà mồ mả được tổ chức bao nhiêu ngày, gia chủ mời người hát kể khan bấy nhiêu đêm tại khu nhà mồ.
* tại chòi rẫy:
từ khi phát rẫy, gieo hạt, làm cỏ cho ến khi lúa chyn rộ, cóc gia đình người ê đê ều ra ở chòi rẫy ể chăm sóc cây lua và đuề pháy đuềthú. Đêm đến, những gia đình có chòi rẫy gần nhau thường kéo đến một chòi rẫy có người biết hát kể để nghe kể sử thi. không gian kể sử thi trong chòi rẫy tuy không lớn và người nghe cũng không nhiều, nhưng yên tĩnh. người kể thoải mái để hát, người nghe nhưng chăm chú thưởng thức lời khan, nên dễ nhập tâm, dễ nhớ, dễ lưu truy. Đây là hình thức sinh hoạt văn hóa giúp người dân có giờ phút thư giãn, tái tạo sức lao động.
với cốt Truyện dài, kết nối các sự kiện một cach linh hoạt, sáng tạo, Sinh ộng, tạo sự thống nhất về nội dung và có sức lôi cuốn người nghe, vì thế, sử thi thi có cr tể ượ ngày đêm mới kết thúc. Điểm khác biệt của hình thức hát kể sử thi là sự tài tình khéo léo của người kể, tạo nên sức lối cuốn hấp dẫn đối với người nghe, đưa cả người kể lẫn người nghe hòa nhập và cuộc sống ở thời đại của các nhân vat. người kể ắm chìm, hóa thân vào cuộc ời của từng nhân vật, người nghe cũng hồi hộp dõi theo từng hành ộng, từng thún. các nhân vật sử thi không chỉ xuất hiện trong lời kể mà dường như đang sống cùng cộng ồng, hòa c c cú với không gian của nÚi rừang, buôn lúcung. Chính vì vậy, sử thi có sức lôi cuốn, hấp dẫn người nghe ến kỳ lạ, giúp họ quên đi những nhọc nhằn của cUộc sống lao ộng thường ngày, ồNg thời thời th ọ những điều tầm thường, vươn lên sống tốt đẹp hơn.
với những giá trị lịch sử, văn Hóa, Khoa Học ặc sắc, khan (sử thi) của người ê đê đã ượ ược bộr trưởng bộ vă vă Hóa, thao và du ịt ịt ịnh ụnh ụnh ụnh ụnh 2014./.
